Vertrouwen
Nieuwe kennis over horsemanship, bewegingsleer en anatomie met Sharon May Davis, ademhalen, schriktraining
Oké, ik ben een Learnholic. Leer mee en bekijk interessante links!
Het algemene kennisniveau in de paardenwereld neemt een enorme vlucht. Belangrijk dus voor trainers en paardeneigenaren om bij te blijven. Om je even een idee te geven in welke richtingen ik verder gestudeerd heb dit jaar even een kort overzichtje...
Lees verder en vindt leuke links naar meer info!
Dressage Naturally Coaches Conference in Florida
In maart waren we met alle DN Coaches bij Karen Rohlf in Florida en hebben zowel klassieke dressuur als coaching en businessideeën onder de loep genomen. Ook hebben we weer nieuwe oefeningen geleerd, zowel van elkaar als van Karen en Bruno Gonzales en Tina Veder. Eén van mijn favoriete oefeningen voor buigzaamheid en verzameling: rechte hoeken rijden. Hiernaast ook een tip over positionering van de schouders in relatie tot verzameling. Link: http://baroquegames.net/index.php/about/founders-bio
Check out Karen's online courses! Enorm uitgebreide cursus met heel veel kennis, voorbeelden en persoonlijke support. Aanrader!
Horsemanship clinic met Berni Zambail
In juli was ik met Skoki een paar dagen in de leer bij Berni Zambail, doorgewinterde horseman pur sang en 5 ster Parelli instructeur. Ik had Skoki meegenomen en Berni was de eerste instructeur ooit die echt begreep hoe Skoki in elkaar zat. Hij heeft me weer aan een extra diepere laag horsemanship geholpen. Skoki heeft veel tijd nodig om dingen in zijn hoofd te verwerken. Je kan je zo gemakkelijk vergissen in hem omdat zijn lijf zo enorm atletisch is, maar zo snel als zijn lijf is, zo langzaam is zijn hoofd. Wachten, wachten, herhalen, herhalen totdat hij ontspant. Voor inspiratie ga naar Youtube en zoek op Berni Zambail.
Mental Connection clinic met Silke Vallentin
In augustus heb ik de reis met Skoki voortgezet bij Silke Vallentin. http://www.silkevallentin.de/en/. Ik was nieuwsgierig naar hoe zij vanuit de Parelli achtergrond invulling geeft aan een beter bewegingsmechanisme van het paard. Ook dat was leuk en leerzaam, al doorzag zij Skoki's karakter niet helemaal, en onderschatte ze zijn fysieke mogelijkheden. We hebben een paar leuke en nuttige grondwerkoefeningen erbij geleerd. Wat ik al wist maar hier ook weer heb ervaren is dat directe communicatie over "hoofd laag" er wel voor kan zorgen dat we onze "active stretch" en "sweet spot" juist kwijtraken. Goed om een duidelijk onderscheid hiertussen te maken dus: een echte stretch komt voort uit een combinatie van ontspanning+energie+balans en het verzoek om hoofd en hals te laten zakken zou liefst vooral ondersteunend moeten zijn vooral voor het vinden van ontspanning.
Dissectie paard en biomechanica - 7 dagen met Sharon May Davis en Raquel Butler
In september ben ik zeven dagen in de leer geweest bij Sharon May Davis en Raquel Butler, veterinair en therapeut uit Australië. Baanbrekend! http://www.equinestudies.nl
Eerst drie dagen dissectie van een paard, gevolgd door vier studiedagen over biomechanica van het paard, waarbij ik zelf Jane en Skoki meegenomen had. Die dissectie zouden eigenlijk alle trainers moeten doen! We hebben een heel paard spiertje voor botje voor peesje voor bandje voor bindweefselvlies uit elkaar gehaald en dan wordt enorm duidelijk hoe alles met alles verbonden is. Een paar voorbeelden:
Als je een bit op de tong drukt kan het voorbeen minder vrij bewegen! Dat komt doordat de tong via het tongbeen, spieren in de hals en fascia verbonden is met het voorbeen. Reden te meer om zo zuinig mogelijk te zijn met teugeldruk als je een bit gebruikt.- Bovenaan het schouderblad zit een dikke kraakbeenrand, die bij 100% van de bereden paarden (van alle honderden dissecties die Sharon tot nu toe heeft gedaan) beschadigd is door het zadel.
- Je zit als ruiter op een grote peesplaat die de spieren rond de schoft en schouder verbindt met de spieren van de achterhand. Duidelijk dus hoe belangrijk een vrije beweging van de rug is en hoe dat de losgelatenheid in de schouder en achterhand direct beïnvloedt.
- Blessures leiden al binnen weken tot maanden tot compensatie op andere plaatsen in het lichaam, vaak aan het diagonale been. Dat is te zien aan asymmetrische ontwikkeling van spieren en zichtbare slijtage aan gewrichten. Dat hebben we ook echt bij de dissectie kunnen zien.
De groeischijven van de bovenste gewrichten en van de wervelkolom verdwijnen pas rond 6 a 7 jaar. Tot die tijd heb je bijzonder veel invloed op hoe hij zich voor de rest van zijn leven ontwikkelt. Je kan hem voorbereiden op een lang gezond leven of hem verprutsen voor het leven. Rechtrichten, in balans staan en bewegen, en voorkomen van overbelasting van het skelet en gewrichten zijn voor jonge paarden van het grootste belang. Als je daar geen rekening mee houdt onstaan gemakkelijk vervormde beenderen en gewrichten met scheefheid en beschadiging van botten en gewrichten tot gevolg, ook in de wervelkolom (van schedel tot staart!). Als je die groeischijven in realiteit ziet ga je echt zuinig zijn op je jonge paard! Hiernaast de groeischijven van de lendewervels. Zie ook mijn post over de halswervels bij rollkur op Facebook.- De onderste twee halswervels van het paard worden niet gesteund door sterke lamellen vanuit het ligament nuchae. Dit is een plek waar gemakkelijk blokkades ontstaan. Dit is ook een reden waarom in het rijden zoveel aandacht moet worden besteed aan de "schoftlift". Ook één keer per dag hooi geven uit een hooghangend hooinet versterkt o.a. de spieren die dit gedeelte van de wervelkolom dragen en leidt bovendien tot een meer symmetrisch paard. Ik zie zelf de bespiering van onze paarden al mooi veranderen. Zie dit artikel: https://www.horsesandpeople.com.au/article/the-mystery-the-missing-lamellae#.WrpRDYhuZD8
Tijdens de vier biomechanica dagen heb ik geleerd om nog veel gedetailleerder de stand en beweging van een paard te doorzien en wat voor gevolgen blessures of onbalans kunnen hebben in het hele lichaam. Dit is een artikel over één van de voorbeelden die voorbij kwam: http://thehorsesback.com/equine-arthritis/
Heel duidelijk werd ook hoe je aan de beweging van hoofd en hals in stap en draf veel af kunt lezen over de fysieke staat van je paard. Hier zal ik voortaan zowel in het rijden als bij het aan de hand tonen van een paard bijzonder goed op letten!
En omdat geen paard perfect is waren ook de ideeën voor gerichte stretches, oefeningen en training enorm waardevol. Stretches maken nu standaard deel uit van ons dagelijks werk met de paarden. Check out Gillian Higgins: http://www.horsesinsideout.com
En: ik weet nu echt zeker dat Dressage Naturally echt goed is voor je paard!
Verder was er nog
... een interessante studie avond bij Natascha Bos van de Blauwe hengst over voeding en lymfe drainage. http://www.blauwehengst.nl
... een cursus over ademhaling van Stig Severinsen https://www.breatheology.com .
.. en kijk ik ook nog even mee in de nieuwe online cursus van Tristan Tucker. http://www.trtmethod.com/?lang=nl
Zijn methode verschilt slechts in details met wat ik al doe maar het is zeker een handige en overzichtelijke cursus. Hij gaat niet heel diep in op de achterliggende theorie maar demonstreert vooral de praktijk. Ook hij kijkt goed naar de biomechanica en balans tijdens de grondoefeningen. Ik merk echter wel dat het voor veel mensen die geen horsemanship achtergrond hebben in de praktijk nog niet zo gemakkelijk is om dit zonder begeleiding te doen omdat beheersing van je lichaamstaal en emoties zo'n grote rol speelt. En daar kan ik je natuurlijk wel bij helpen :o)
Wormenkuur een drama? Maak er een feestje van!
We ontkomen er niet aan dat we soms ons paard een wormenkuur of andere medicijnen moeten geven met een spuit in de mond. Voor sommige eigenaren en menig paard is dat niet zo'n lollig moment. Aan de hand van een voorbeeld met één van onze eigen paarden wil ik je graag een idee geven hoe je het geven van een spuit in de mond kunt veranderen van een drama in een positieve ervaring voor beiden.
Pakweg een jaar geleden kwam Bresila Jane bij ons en zij drukte me weer met mijn neus op het feit dat iets toedienen met een spuit in de mond helemaal niet vanzelfsprekend oké is! Zij had medicijnen nodig die met een spuit in de mond moesten worden toegediend. Volgens haar verging de wereld en even snel de spuit in haar mond doen - zoals ik met onze paarden al jaren gewend ben - was beslist met gevaar voor eigen leven en welzijn. Jane zag de spuit en was bereid om te vechten voor haar leven met alles wat mooi en lelijk was! Ik weet dat ze van iemand komt die echt gek met haar was en haar veel goede dingen heeft geleerd maar hier zit duidelijk een "dingetje". Ik ben echter ook overtuigd dat zulke dingen te veranderen zijn. Want natuurlijk - ik bedoel écht: NATUURlijk - is zo'n spuit niet oké! Maar ik wil er geen drama van maken want drama's doen de relatie geen goed. Het tegendeel speelt een zelfs nog grotere rol: als we in staat zijn een drama om te zetten in iets goeds, dan groeit juist het vertrouwen!
Kijken door de ogen van je paard
Ik stel me even voor dat ik paard ben … ik hebt geen idee waarom iemand een spuit in mijn mond stopt … dat ze sowieso aan mijn hoofd moeten zitten, ongevraagd, is al maar zozo … ik probeer eraan te ontkomen … mijn mens hangt aan mijn halster, neemt me in de houdgreep … spuit prikt in mijn gehemelte, schuurt langs mijn kaken … ik snap er niets van! angst! pijn! … komt er ook nog een plakkerige smurrie uit die ik met geen mogelijkheid weer uit kan spugen … ik voel me verraden … mens laat los en verdwijnt uit zicht, gelukkig! … de volgende keer dat ik haar zie loop ik naar de verste hoek van de wei! Vooral als ze iets spuitachtigs in de hand heeft of zich gedraagt alsof er iets spannends gaat gebeuren!
Stel je ook voor dat iemand zomaar zijn hand tegen jouw mond legt of iets in je mond propt! Best wel eng en persoonlijk, toch? Vooral als je vastgebonden bent!
Goed, als je de situatie dus even bekijkt door de ogen van je paard, onervaren en nietsvermoedend of juist met een negatieve ervaring, dan snap je wel dat er een grote sterke kerel aan te pas moet komen om volgende keer die spuit erin te doen. Einde ook aan het vertrouwen in grote kerels :o)
Op het moment dat ik zag dat Jane dacht te moeten vechten voor haar leven ging er gelijk een knop om: ik heb alle tijd van de wereld! Al duurt het uren, dit MOET een goede ervaring worden. Zodat het de volgende keren niet meer zo'n stress teweeg brengt en zodat ik zelf heel blijf. We hebben er een spelletje van gemaakt en feitelijk kostte het de eerste keer maar 20 minuten. Het ging zo:
Eerst ontspannen bij aanraking van gezicht, neus en lippen
Aangezien Jane aanraking aan haar gezicht weliswaar min of meer accepteerde maar niet echt oké vond wilde ik eerst zorgen dat ze ging ontspannen als we onze handen om haar neus en mond doen. Dus eerst mijn handen zachtjes om het hoofd en alle bewegingen volgen zonder de druk te veranderen. Dat vergt soms een beetje lenigheid en snelheid. Ik laat direct los en beloon met mijn stem zodra ze even stil wordt. Net zolang totdat ze stil blijft en tekenen van ontspanning vertoont als ik mijn handen om haar neus leg: hoofd lager, zuchten, likken, zachte ogen, etc. Zo leert ze wat ze kan doen om van de stress af te komen: ontspannen! Daarna leg ik echt mijn hand tegen haar lippen en volg weer de bewegingen totdat ze ontspant. Zodra dat gebeurt neem ik weer mijn hand weg.
Cruciaal is dat je meebeweegt zonder los te laten of te vechten en dat je juist wél loslaat zodra ze stil is en ontspant. Als je los zou laten als ze haar hoofd wegdraait dan leert ze dat wegdraaien de goede keus is en leer je haar dus nét het verkeerde! Nog een stapje verder: met mijn vingers in haar mondhoek. Daarbij sla ik mijn duim onder om de kaak zodat ik de bewegingen van het hoofd vloeiend kan volgen zonder dat mijn vinger uit haar mond gaat. En ook hier ga ik door totdat ze er echt ontspannen bij blijft.
Eigenlijk zou iedereen ook al deze stappen moeten doen, ook om het paard voor te bereiden om het indoen van het bit en onderzoek van de veearts of tandarts.
Dezelfde stappen met de spuit
Nou het aanraken een positieve ervaring is geworden doe ik hetzelfde met de spuit: ik leg hem zachtjes tegen haar wang en volg haar bewegingen. Zodra ze een momentje stil wordt haal ik direct de spuit weg. In het begin is zo'n momentje nog geen seconde. Let dus goed op want je mag die kans niet missen. Dit doe ik net zolang totdat ik de spuit tegen haar wang kan houden en ze daarbij ontspant. Ik beloon met stem en geef haar een paar brokjes als extra beloning. Dat vindt ze echt interessant! Na een paar keer zoekt ze "ontspannen met de spuit" op omdat ze weet dat het echt beloond wordt! De spuit is niet meer bedreigend en wordt de weg naar beloning! Gaandeweg ga ik een stapje verder met de spuit, van plat tegen haar mond - in het hoekje van haar mond - met het puntje in de mond - helemaal in de mond. En elke keer weer haal ik de spuit weg als ze ontspant, net zolang tot ik rustig wat met de spuit kan bewegen in haar mond zonder dat ze dat een probleem vindt.
Nou had ik natuurlijk ook eerst appelmoes ofzo in de spuit kunnen doen, maar dat had ik niet bij de hand dus ik heb gewoon een lege spuit gebruikt. Het zou wel een goed idee zijn om er iets lekkers in te doen als tussenstap.
Ga niet gelijk weg!
Uiteindelijk heb ik rustig de spuit kunnen toedienen en dat vond ze natuurlijk wel een beetje een deceptie, maar van drama was geen sprake. Daarna konden weer gewoon haar mond en neus aanraken en hebben we dat weer beloond. Na afloop zijn we naar buiten gegaan waar ik haar even heb laten grazen bij de beste plek met klavertjes die ik kon vinden, want dat vindt ze lekker. En al zou je paard nog niet willen grazen - sommige spuiten smaken wel maar andere zijn zo vies! - dan kun je gezellig even samen wat rondhangen. Eindig dus altijd weer met wat fijns. Zodat je paard je morgen weer graag ziet komen!
Denk vooruit!
Ik weet wel: het wordt nooit echt vanzelfsprekend zo'n spuit, dus volgende keer neem ik weer de tijd en zal het korter duren. Als je het spel een aantal dagen achter elkaar zo speelt - dat hebben wij met Jane ook gedaan - gaat het snel beter. En over een poosje hoeft ze hopelijk net als de rest niet eens een halster om als er een spuit in moet. Mocht ik weten dat de tandarts binnenkort komt of er weer een keer een spuit in moet, dan kan ik altijd een paar dagen tevoren het vertrouwen hiermee weer even terughalen.
Een paar sleutelfactoren voor succes
Bekijk de dingen door de ogen van jouw paard … een kudde-, prooi- en vluchtdier. Een kuddedier zoekt vertrouwen en communicatie. Een prooidier ziet instinctief in alles wat nadert en aanraakt een potentieel levensgevaar. Een vluchtdier wil vrij kunnen bewegen, vooral als het spannend wordt. Het karakter en eerdere ervaringen tellen natuurlijk ook mee.
- Een heel belangrijk principe: "Pressure motivates, release teaches". Oftewel: het aanraken met de spuit motiveert je paard om naar een oplossing te zoeken en het weghalen van de spuit leert je paard dat hij de goede oplossing gevonden heeft: stil worden en zelfs ontspannen. Je timing van het weghalen van de spuit is dus cruciaal!! Net als je vermogen om de grote bewegingen van je paard te volgen zonder het contact te verliezen of er een vechtpartij van te maken. Ga desnoods op een strobaal staan.
- Voerbeloningen kunnen goed werken … maar zijn nooit "gratis" en alleen bedoeld om het leerproces te versnellen. Geef ze alleen na het gewenste gedrag en na een mondelinge beloning (of click). Geef ze ook niet op een moment dat je paard bedelt, hapt of zakkenrolt.
- De relatie met je paard komt op de eerste plaats! Gebruik zo'n uitdaging om juist de partnerschap en het vertrouwen in elkaar te laten groeien. Zet negatief om in positief: neem de tijd om je paard iets positiefs te leren en geniet van het spel.
Waarom doet ie dat? ... of waarom doet ie het niet? Op zoek naar de oorzaak van ongewenst gedrag: het "Rijtje van Zeven"
[Update juli 2020]
Deze blog verscheen oorspronkelijk in 2014 als "rijtje van vijf", maar inmiddels is het - al doende leert men! - een "rijtje van zeven" geworden. Vraag jij je wel eens af waarom je paard niet doet wat je graag zou willen? Dan geven deze 7 punten je vast een goed aanknopingspunt.
Het komt regelmatig voor dat mensen mij vragen wat ze aan ongewenst gedrag van hun paard kunnen doen. Of hoe het komt dat iets telkens maar niet lukt. Soms doen paarden iets wat de ruiter helemaal niet gevraagd heeft of wat zelfs gevaarlijk is. En soms doet het paard juist iets niet terwijl de ruiter wel iets vraagt.
Het is natuurlijk een "oplossing" om dan maar hulpteugels of andere attributen te gebruiken waardoor het ongewenste gedrag onmogelijk wordt gemaakt of het gewenste gedrag wordt afgedwongen. Dat lijkt een "quick fix" maar eigenlijk is dat symptoombestrijding, want de oorzaak wordt dan niet weggenomen.
Liever ga je op zoek naar de oorzaak want als je die weet heb je de sleutel tot een permanente oplossing. Die oorzaak is niet altijd even duidelijk. Als je de lichaamstaal van je paard niet goed verstaat kom je al gauw in de verleiding om aannames te maken of blind adviezen van anderen te volgen. Elk paard en elk moment is anders en het is daarnaast altijd goed om een zo compleet mogelijk beeld te krijgen van wat er precies aan de hand is. Daarbij helpt dit "RIJTJE VAN ZEVEN"...
"If we understand that horses cannot separate the way they feel from the way they act, then we can start to see that unwanted behaviour is not bad behaviour at all."
Mark Rashid
Is het pijn, angst, onbegrip, disrespect, verveling, ongewenst aangeleerd gedrag of jouw state of mind?
Er kunnen zeven dingen aan de hand zijn als je paard "rood licht" geeft:
-
- Pijn: hij wordt gehinderd door pijn of fysiek ongemak. Dat kan allerlei oorzaken hebben. Fysieke blokkades, spierpijn, niet goed passend harnachement, tegengestelde hulpen, te zware ruiter, insecten, gebrek aan coördinatie etc.
- Angst: hij vertrouwt zichzelf, de ruiter, de omgeving of de situatie niet, of is bang dat iets pijn gaat doen. Een punt dus van (zelf)vertrouwen.
- Onbegrip: hij begrijpt niet wat je bedoelt. Hij doet wat hij denkt dat je bedoelt of doet een nog onvolmaakte poging om het goede antwoord te vinden. Sommige paarden maken er echt een chaos van: ze willen het zo graag goed doen! Ze bieden je van alles aan in de hoop dat dat het goede is, en raken helemaal in de war als ze het niet kunnen vinden. Anderen bevriezen en durven niets meer. Vergeet nooit dat je paard in beginsel GEEN IDEE heeft van wat jij bedenkt of verwacht! Een punt van communicatie.
- Disrespect: Je paard heeft 'andere plannen' dan jij, wil niet bij je zijn of komt juist te dichtbij, laat zich afleiden of biedt regelrecht weerstand. Een punt van leiderschap. Let wel: dat is iets anders dan "de baas" zijn!
- Verveling: de interesse van het paard verdwijnt door te veel herhaling, te weinig variatie of progressie. Vooral een punt bij extraverte paarden.
- Ongewenst aangeleerd gedrag: Misschien wel de MEEST VOORKOMENDE REDEN VAN PROBLEMEN: onbedoeld en onbewust aangeleerd gedrag. Je paard leert elk moment, ook als je even niet oplet. Een punt van kennis en inzicht voor elke paardeneigenaar!
- Jouw eigen State of Mind: Last but not least: wat is jouw invloed? Die is vaak groter dan je denkt. Een punt van authenticiteit en persoonlijke ontwikkeling.
Je moet je bedenken dat je paard in principe instinctief handelt, gemotiveerd door zijn behoefte aan veiligheid, ontspanning, spelen of eten. JE PAARD HEEFT IN BEGINSEL GEEN IDEE VAN JOUW PLAN, WENS, WAARDEN OF NORMEN! Beschouw het dus niet als ondeugd of ongehoorzaamheid als hij iets "fout" doet maar probeer je in de gevoelswereld van het paard te verplaatsen en check dit lijstje eerst aandachtig. Vraag je af wat hij je zegt:
"ik kan het niet"
"ik durf het niet"
"ik begrijp het niet"
"ik heb andere plannen"
"ik vind het saai"
"ik heb dit zo geleerd"
"ik hoop dat jij verandert"
Fysieke oorzaken altijd eerst uitsluiten
Het eerste punt is altijd als eerste aan de beurt. Als je oorzaken van pijn of fysiek ongemak niet uitsluit en behandelt blijven daardoor ontstane problemen natuurlijk altijd terugkomen. Een dierenarts, chiropractor, fysiotherapeut, osteopaat of andere deskundige kan je daarbij helpen. Wil je weten of je zadel of hoofdstel problemen veroorzaakt? Rijd dan eens met een barebackpad of ander hoofdstel (bijvoorbeeld bitloos).
Hoe herken je deze oorzaken?
Om er achter te komen wat mogelijke oorzaken zijn is het van belang om gedragspatronen en bewegingpatronen goed te observeren. Observeer vooral wat er precies gebeurt voorafgaand aan het moment dat er echt problemen ontstaan. En wat gebeurt er dáár weer voor? Neem echt de tijd en concentreer je hierop, elke keer weer, zodat je eventuele patronen en signalen gaat herkennen. Het kunnen grote dingen zijn zoals de lijn strak trekken, scheef gaan lopen, staart scheef houden, hoofd schudden etc. Het kunnen ook veel subtielere dingen zijn zoals iets vertragen of versnellen, een starende blik, een oor wegdraaien, neusgaten optrekken, strakke mond, toegknepen staart, verkorten van passen, blokkerende ademhaling etc. Hieronder staat nog een overzichtje van vaak voorkomende signalen bij angst en onzekerheid. In het geval van disrespect of verveling zie je deze tekenen meestal juist niet.
Op zoek naar oplossingen
Als je een idee hebt kunnen krijgen van de oorzaken heb je ook de sleutel naar mogelijke oplossingen. Het zijn altijd oplossingen op maat. Mocht je nog steeds geen idee hebben dan is het goed om een expert mee te laten kijken. Liefst eentje met een holistische blik: mentaal, emotioneel en fysiek.
In het algemeen kun je ervan uitgaan dat je paard geen weet heeft van het nut van wat jij met hem wil doen, dus het is belangrijk om te zorgen dat hij zich prettig en gewaardeerd voelt, ondanks de inspanning die je vraagt.
Gaat het om angst, gebrek aan (zelf)vertrouwen? Leer dan de basisprincipes van schriktraining en leer hoe je zelf je paard kunt laten ontspannen. Besef ook dat leiderschap een rol speelt. Je eigen angst of spanning kun je niet verbergen voor je paard. Vraag eventueel begeleiding voor verkleinen van je onzekerheid en het vergroten van je leiderschap.
Gaat het om onbegrip? Dan is de communicatie blijkbaar niet duidelijk. Het helpt dan om datgene wat je het paard wilt leren in kleine stukjes uiteen te halen en stap voor stap je paard te leren wat bepaalde hulpen betekenen. Vaak helpt het om hulpen of bewegingen eerst aan te leren vanaf de grond voordat je het vanuit het zadel vraagt. Altijd met een zo zacht mogelijke hulp beginnen maar ook doorgaan tot het echt duidelijk is. En vooral altijd precies op het goede moment (=bij het gewenste gedrag) belonen en stoppen!
Is het disrespect? Dan komt het op jouw rol als overtuigende en betrouwbare leider aan. Je moet uitzoeken wat de dingen zijn die de aandacht van je paard kunnen vasthouden en wat voor hem een echte beloning is. Maar je moet ook scherp, snel en soms onverbiddelijk zijn. Op een akkoordje gooien kan soms wel maar in de meeste gevallen moet je zeer consequent - en dus voorspelbaar - zijn.
Heb je paard dat gauw verveeld is? Eigenlijk zijn dit vaak erg leuke paarden, extravert, nieuwsgierig en met gevoel voor humor. Een spelletje tussen de training door, een sprongetje, spelen met een bal, maakt dat hij daarna wel weer even serieus mee wil doen. Ook afwisseling in het werk helpt. Rijd regelmatig buiten, longeer weinig, straf hem niet met stapmolens en zorg dat hij maatjes heeft en ruimte om te bewegen. Oefeningen tot vervelens toe herhalen is geen goed plan. Je moet een beetje creatief zijn en telkens nieuwe dingen doen of nieuwe vormen kiezen.
Merk je dat je paard dingen doet die jij echt vervelend vindt? Dan heb je wellicht te maken met gedrag dat jij zelf of iemand anders hem zonder het zo te bedoelen heeft aangeleerd. Veel mensen geven hulpen op een manier die er juist toe leidt dat paarden de hulp gaan negeren of verkeerd gaan uitleggen. De hulpen zijn aanhoudend en/of de timing van de beloning is precies verkeerd getimed of wordt niet als beloning ervaren. Ook wordt de boodschap die je paard je via lichaamstaal duidelijk probeert te maken vaak niet opgemerkt, in de wind geslagen of verkeerd geïnterpreteerd. Het goede nieuws is dat dit gedrag veelal ook weer te veranderen is. Hulp is hier vaak wel even voor nodig, want hier moet je heel precies voor zijn.
Je eigen state of mind is een punt apart. Paarden kunnen heel verschillend reageren op verschillende mensen. Ben je te druk, te snel, te flauw, te kribbig, onduidelijk, te luid of niet luid genoeg, onzeker of juist onverstoorbaar kalm, vriendelijk en helder? Klopt wat je aan de buitenkant doet met hoe je van binnen voelt (wat een paard voelt dat feilloos aan)? De meest belangrijke vaardigheid is dat je bewust kan schakelen in je gedrag zodat je kan zijn wie je paard op dat moment nodig heeft.
Tijd nemen levert tijd op!
Vaak nemen mensen niet de tijd om iets écht goed te doen terwijl ze wel tijd lijken te hebben om iets wat niet succesvol is telkens te herhalen ... en daar ook telkens weer van te balen!
Als je altijd doet wat je altijd deed, krijg wat je altijd kreeg en blijft je paard zoals hij altijd bleef.
Neem de tijd die nodig is om de oorzaken echt te onderzoeken en problemen vanaf de basis te verhelpen. De tijd die je daarin steekt verdien je later driedubbel terug. En wat is er nou mooier dan te zorgen dat je perfect samen kunt werken met je paard?
Happy Trails!
Liesbeth Jorna
Sport & Horsemanship United
P.S. Het delen van artikel wordt erg op prijs gesteld, maar doe mij een plezier: vermeld erbij waar het vandaan komt: www.sporthorsemanshipunited.nl
Sport & Horsemanship United, onlosmakelijk verbonden
Introductie
Liesbeth Jorna, eigenaar en instructeur van Sport & Horsemanship United, is Licensed Dressage Naturally Instructor, ORUN instructrice, (voormalig) ZZ-licht jury en heeft zich gespecialiseerd in de integratie van natural horsemanship, positieve bekrachtiging en rijkunst. In haar werkwijze combineert zij het beste van deze werelden en zij doet dat met veel respect en liefde voor zowel het paard als de ruiter. Zij streeft ernaar sportruiters meer gebruik te laten maken van de werkwijzen van natural horsemanship en van recreatie- en horsemanshipruiters de rijvaardigheid te vergroten. Met als doel de paarden gymnastisch optimaal te ontwikkelen terwijl tegelijk de band tussen ruiter en paard groeit. Een interessante uitdaging waarin zij ruiters en paarden uit allerlei disciplines ontmoet die een bron zijn van inspiratie.
Partnerschap, harmonie en bewegingsvrijheid
Sport & Horsemanship United gaat over training van het paard én over ontwikkeling van de ruiter. Fysieke, mentale en emotionele ontwikkeling van ruiter en paard zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Partnerschap en atletische ontwikkeling gaan hand in hand. Hoe beter de relatie tussen ruiter en paard, hoe fijner en succesvoller de training verloopt.
Om je paard als rijpaard fysiek gezond te houden moet hij - net als wij - naar de "sportschool". En iedereen weet wel: op het moment dat je sport valt het niet altijd mee. Het is puffen en zweten of jezelf uitdagen om nieuwe mogelijkheden van je lichaam te ontdekken. Maar achteraf en op de lange termijn voel je je beter en blijf je gezond, sterk en flexibel. Alleen ... dat weet je paard niet als je met hem aan het trainen gaat! Dus moeten we zijn sportschool interessant, begrijpelijk en als het even kan leuk houden. Je paard enkel in een fysiek trainingsprogramma zetten voelt voor hem onnatuurlijk aan en onbegrijpelijk. Zeker bij gebruik van mechanische hulpmiddelen die hem in een bepaalde houding dwingen. Aan de andere kant: vanuit echtheid, aandacht en eerlijkheid communiceren is voor hem heel logisch en natuurlijk. Dan maak je bovendien veel meer gebruik van de intelligentie van je paard. Want hoe meer hij begrijpt en zelf kan en wil doen, hoe fijner de samenwerking. Ofwel: hoe meer communicatie hoe minder manipulatie en dwang.
Denken vanuit de belevingswereld van je paard
Paarden vragen van de ruiter zelfkennis, geduld en een grote beheersing van een oersterke menselijke eigenschap: hebberigheid!
Herken je dit? Er lukt iets ... eindelijk ... voor de eerste keer ... en je wil gelijk meer, mooier, groter, langer?
Kun je je voorstellen dat dat voor je paard voelt als "Ik geef je een vinger, maar je wil gelijk mijn hele hand en arm erbij"? Hij doet zijn best maar er volgt geen beloning. Hij bedenkt zich vervolgens wel twee keer om je die vinger weer te geven.
Leerprincipe nummer één is dat succesvol gedrag wordt herhaald maar voor zijn gevoel was het niet succesvol.
Jijzelf hebt echter inmiddels door dat hij het wél KAN ... maar hij WIL niet meer ... en dat is wanneer de hulpteugels en drillsessies meestal beginnen.
Je loopt dan het risico om verder van je doel verwijderd te raken dan daarvoor. Je paard werkt niet meer graag mee en dingen gaan moeilijker in plaats van makkelijker.
Maar als je even nadenkt ... heeft je paard gelijk: het is niet logisch om hem te vragen iets vol te houden als hij je dat (nog) niet geven wil.
Inlevingsvermogen, partnerschap, harmonie en bewegingsvrijheid zijn het fundament van de opleding van je paard. Zonder fundament is het moeilijk om te bouwen, dan stort je "gebouw" telkens weer in. Je paard loopt vast en jij wordt gefrustreerd.
Paardensport? Naturally!
Gelukkig kan ik met mijn hand op mijn hart zeggen dat de keren dat ik met hulpteugels heb getraind in mijn leven op de vingers van één hand zijn te tellen. En met aangesnoerde neusriemen heb ik al helemaal nooit iets gehad. Het leek me niet juist, niet eerlijk. Dan moest ik zelf maar beter leren rijden. Maar alle opleidingen van de ORUN en lessen van gerenommeerde instructeurs ten spijt, pas toen ik me intensief ging verdiepen in natural horsemanship, positieve bekrachtiging, biomechanica en psychologie van paarden en ruiters vielen veel stukken van de puzzel op hun plaats.
De emotionele en mentale opleiding van jezelf en van je paard is een onmisbaar deel van het geheel. Natuurlijk ben je nooit uitgeleerd en dat moet je ook niet willen, want de paardenwereld is enorm aan het vernieuwen en verbreden, dus het is bijblijven geblazen! Maar mijn grote plaatje van de opleiding van paard en ruiter stáát en daar binnen kan van alles, zolang het eerlijk en logisch is en koerst op harmonie en een gezond bewegend paard.
Plezier en prestatie kunnen prima samengaan! Door mijn intensieve contacten met Karen Rohlf van Dressage Naturally leer ik nog altijd voortdurend bij over hoe je "Fair & Fun" kan trainen mét de ambitie van gezonde biomechanica en wedstrijdniveau in dressuur.
Natural horsemanship is de context geworden waarin ik mijn paarden en leerlingen opleid. Het gevoel, een manier van samen zijn en samen communiceren, een eerlijke en natuurlijke way of life.
Natural horsemanship en management hebben veel overeenkomsten
Als je nu nog denkt dat natural horsemanship zweverig is moet ik je teleurstellen. Ik heb zelden zoveel logische dingen geleerd als van mijn "natural" leermeesters. Jip en Janneke niveau zouden ze hebben gezegd in mijn jarenlange loopbaan bij Rijkswaterstaat. Heel veel management- en communicatiecursussen uit de wereld van overheid en bedrijfsleven geven je soortgelijke inzichten als horsemanship maar niemand kan het zo duidelijk maken als een paard.
Goede keuzes belonen op een manier die jouw paard leuk vindt, slechte keuzes niet belonen of omleiden naar iets beters. Lichaamstaal van je paard leren lezen, er écht naar luisteren, en je paard jouw lichaamstaal leren. Beginnen met aanleren van afzonderlijke hulpen, als de letters van het alfabet. Kleine natuurlijke hulpen, zoals intentie, focus, energie, ademhaling, zit ... zodat teugel- en beenhulpen meer ondersteunend zijn. Vervolgens twee hulpen samenvoegen, als tweeletter woordjes. En zo verder, zodat je paard elke volgende stap kan maken omdat hij de vorige stappen al begrijpt en in balans kan uitvoeren. Zo worden tweeletterwoordjes grote woorden, woorden worden samen een zin en zo kun je verder tot in de Grand Prix.
Tot zover de logica en de taal, maar dan is er ook nog zoiets als vertrouwen en leiderschap. Daar heb je echtheid voor nodig, authenticiteit noemen ze dat in managementtrainingen. En dáár raak je een teer punt van mensen. Want net zo goed als wij van nature hebberig zijn, kunnen we er ook niet zo goed tegen om onze zwakte of juist onze kracht te tonen. In de mensenwereld worden zwaktes zwak gevonden en toon je je kracht (ik bedoel mentale kracht, geen spieren!) dan wordt je verweten een betweter te zijn, op de troepen vooruit te lopen of arrogant te zijn.
Mag je stellen dat wij mensen zo gewend zijn aan poppekast dat we dat van elkaar niet altijd door hebben hoe de ander zich nu echt voelt? Is dit waarom veel instructeurs niet doordringen tot de essentie maar liever mechanisch en proefgericht oefeningen trainen? Eén ding is zeker: paarden kun je niet foppen! Die herkennen je lichaamstaal, kijken van nature in je ziel en houden je gelijk een spiegel voor. Confronterend maar ook bevrijdend als je het idee omarmt. Een paard doet nooit alsof, hij doet zoals hij zich voelt. Nieuwsgierig, relaxed, angstig, speels, etc. Voelt hij spanning bij jou, dan krijg je spanning van hem terug. Daarom zijn martial arts zoals aikido en tai chi zo ongelooflijk waardevol voor paardenmensen.
Ik heb van Mark Rashid, die zowel een geweldige horseman als aikido sensei is, enorm veel geleerd. Baanbrekend misschien zelfs. Het allerbelangrijkst is de "softness", de beheersing van mijn ademhaling en de kunst van het meebewegen, zowel rond het paard als op het paard. Ademhaling gebruiken voor ontspanning en aanspanning. Zelfs letterlijk als hulp, soms hoorbaar voor je paard, soms alleen voelbaar. Het leren beheersen van je mindset (zie ook mijn blogpost over Mizu no Kokoro) en bewust gebruiken van je ademhaling maken een ongelooflijk verschil voor de omgang en het rijden met je paard.
De synergie tussen horsemanship en rijden
Uiteindelijk, als je taal, vertrouwen en leiderschap goed kunt opbouwen - en daar zijn echt heel praktische stappenplannen voor - dan kun je dat ook toepassen in de fysieke training en het rijden. Zodat je paard niet alleen in de hand een fijne partner wordt, maar ook onder het zadel.
Het maakt niet uit wie of wat of hoe hoog geklasseerd je bent. Voor iedereen en voor elk paard geldt dat natural horsemanship veel goeds oplevert, vaak ook juist op punten waar je het niet voor mogelijk had gehouden, waar je vast bent gelopen. De waarheid van Karen Rohlf's quote "Never underestimate the possibility for things to improve in ways you cannot yet imagine." ervaar ik keer op keer opnieuw. Niet voor niets ben ik er trots op dat zij mij heeft gevraagd een Licensed Dressage Naturally Instructor te worden.
En verder ... ik ben gewoon zo blij dat ik Ivo, die ik op 16 jarige leeftijd op ZZ niveau terugtrok uit de sport, daarna als gevolg van mijn reis door "horsemanshipland" totaal opnieuw heb leren kennen ... terwijl ik hem toen al 13 jaar had. Om over de verandering voor mijn andere paarden maar te zwijgen. De als onhandelbaar gekenmerkte Matador werd een indrukwekkende vriend en partner voor het leven. Inmiddels zijn Ivo en Matador opgevolgd door Skoki, Raskanio (Rio), Kubus en Bresila Jane en ook met hen heb ik vele malen meer plezier en mooiere resultaten dan in de tijd dat ik "gewoon" wedstrijden reed, ORUN instructeur werd en jureerde. Ik geloof dus ook niet meer zomaar in "Hij is nu eenmaal zo". Onderschat dus nooit de mogelijkheid van verbetering op een manier die je je nog niet kunt voorstellen! Relax, wordt nieuwsgierig, zoek naar nieuwe inspiratie en vertrouw je gevoel.
Eénmaal geproefd? Geen weg meer terug!
Kortom: de combinatie van horsemanship en sport vind ik mooi en ik geloof dat mijn paarden en studenten het wel met me eens zijn. Ik heb veel mensen ontmoet die over horsemanship sceptisch zijn vanaf de zijlijn. Ze denken dat het zweverig is maar het is juist het tegenovergestelde. Om iets nieuws te onderzoeken en te gaan uitproberen moet je hier en daar wel even over een drempel. Tijd investeren. Dingen loslaten om nieuwe dingen uit te proberen. Dat is spannend en maakt je kwetsbaar. Maar opvallend genoeg: ik heb nog nooit iemand ontmoet die terug wilde of kon toen hij eenmaal goed in de gaten kreeg wat het kan brengen!
Liefs, voor jou en je paard,
Liesbeth Jorna
PS
Op de website van Sport & Horsemanship United vindt je veel inspiratie!
Vraag bijvoorbeeld het gratis e-boek Dressuur Meets Welzijn aan, de gratis film Groundwork exercises for Riding with Lightness, de gratis Jump & Play Challenge, de videotraining Riding Balanced Corners of de Webinarserie Fair & Fun Trainen.
Dressage Naturally: Finding the Sweet Spot of Healthy Biomechanics - Presentatie Equiday Advanced 2013
Tijdens de Equiday Advanced in 2013, gaf ik een presentatie over de Sweet Spot of Healthy Biomechanics. Je kunt de hele hier presentatie bekijken en downloaden!
De kracht van visualisatie
Leadership without focus isn't leadership
Focus without a plan isn't focus
A plan without a goal isn't a plan,
and a goal without a timeline isn't a goal.
Visualisatie is één van de bekendste tools op het gebied van coaching. Door een sterk en duidelijk innerlijk beeld te creëren van een beweging die je met je paard wilt maken ben je veel beter in staat om dit duidelijk over te brengen naar je paard. Kijk veel naar goede voorbeelden. Het “plaatje in je hoofd” bepaalt alles!
Op zoek naar het goede gevoel van dressuur kun je allerlei beschrijvende woorden bedenken. Harmonie en Bewegingsvrijheid staan in de filosofie van SHU centraal. Maar ook de FEI geeft er een paar: kalm, soepel, losgelaten, vertrouwen, alert, regelmaat, lichtheid, mentaal en fysiek in balans, .... Je kunt er vanuit je eigen gevoel vast nog meer verzinnen (DOEN!).
Als je een specifieke oefening wilt rijden kun je er nog veel specifiekere beelden bij bedenken: Wat wil ik bereiken met die oefening? Waar zet hij welk been? Wat is de bewegingsrichting? Hoe is hij gebogen? Hoe energiek? Hoe voelt de inzet van de oefening en hoe rijden we eruit? Om gevoel te krijgen voor wat we van zijn lijf verwachten helpt het om simulaties te doen zonder paard.
Als je de woorden, het plaatje en het gevoel dat erbij hoort oproept tijdens het rijden, raak je er van bewust wat je hebt en wat je mist. En als je weet wat je mist, weet je wat je moet verbeteren. Misschien moet je paard nog meer kracht, balans en coördinatie ontwikkelen voor wat je vraagt, maar wat kun je zélf doen? Dat een oefening niet zo goed lukt als je zou willen komt vaak omdat we iets van ons paard vragen zonder de goede voorbereiding in ons eigen hoofd en lichaam.
Onlangs werd ik er door Ivo, mijn vierbenige leermeester, maar weer eens op gewezen hoe belangrijk dit is. Dan valt een schouderbinnenwaarts telkens na een paar passen uit elkaar en raken we allebei gefrustreerd. Ik weet: we kunnen het wél! De basisvoorwaarden zijn er. Dus: focus! Plaatje! Check de ingrediënten! Doen in mijn lijf wat ik van zíjn lijf verwacht ... de balans, richting, ritme, buiging, energie, losgelatenheid, uitstraling, alles! Et voilà! Dan lukt het dus de eerste keer. Zie je wel: het kan wél!
De kracht van Softness
"The mind is like water.
When it is turbulent what you see on the surfacedoes not reflect reality.
When it is calm everything becomes clear"
Lichtheid zit aan de buitenkant: antwoord op hulpen
Iedereen wil wel dat zijn paard respons geeft op zeer lichte hulpen. Het aanleren van hulpen door consequent gebruik te maken van hulpen in oplopende fasen van duidelijkheid maakt dat je paard met je gaat meedenken en meewerken omdat hij je begrijpt. Hoe sensibeler je paard hoe belangrijker het is om altijd met heel lichte hulpen te beginnen. Een fase 1 hulp hoeft dan soms niet meer te zijn dan een blik, de aanraking met je vingertoppen, een ademhaling. "Reward the slightest try" is daarbij een bekend mantra. Oftewel: stop je hulp zodra je paard het goede antwoord gaat geven! Door een goede timing van het stoppen van de hulp leert hij op de lichtste hulpen te reageren.
Softness zit van binnen: in je hoofd en in je hart
Met lichtheid alleen ben je er niet. Ook een zeer gespannen paard kan heel licht op hulpen reageren, misschien zelfs wel lichter dan je lief is! Wat je wil is dat de lichtheid ook van binnenuit komt. Mark Rashid gebruikt daar de term “softness” voor. Softness betekent vertrouwen en ontspanning én dat je paard echt open staat voor de signalen van de trainer en natuurlijk ook andersom. Softness uit zich in een rustige en ontspannen ademhaling en niet meer gedachten of spieren gebruiken dan nodig. Hierdoor richt de aandacht zich volledig op wat moet gebeuren en kun je in harmonie bewegen met je paard. Je kunt bewust weerstand en spanning laten smelten bij jezelf en bij je paard.
Hoe doe je dat nou, soft zijn? Het is namelijk helemaal niet de bedoeling dat je gelijk een “watje” wordt. Of in fasen gedacht, dat je nooit doorzet tot je een 100% respons van je paard krijgt. Immers, als jíj niet duidelijk bent over wat de bedoeling is, dan verzint je paard dat zelf wel. Je kunt soft zijn en heel duidelijk tegelijk.
Ademhaling en mee-zijn: kenmerken van softness
In de ademhaling van je paard kun je signalen herkennen die, als je aandachtig genoeg bent op ze op te merken, aangeven of je verder kunt gaan of juist een stap terug moet doen (KISSS…). Goede ademhaling is soepel, gelijkmatig en diep. Is er pijn of onzekerheid dan is het snel, gespannen en oppervlakkig.
Paarden zijn ook enorm gevoelig voor onze ademhaling. Je kunt leren je ademhaling bewust te gebruiken als hulp. Een diepe zucht als je paard erg zijn best heeft moeten doen helpt om hem sneller te onspannen. Om stevig te staan als een paard trekt of duwt: adem goed uit terwijl je je voeten stevig neerzet. Zo kun je sterk zijn zonder heel veel spierkracht te moeten gebruiken. Ook kun je door nadrukkelijk uitademen overgangen rijden zonder veel andere hulpen.
Mee-zijn met je paard kan zowel in je hoofd als met je lichaam. Dat vraagt veel gevoel en het loslaten van gedachten en spieren die eigenlijk niet nodig zijn en … waarvan je misschien niet eens wist dat je ze had!
Fysieke training van jonge paarden
Stel: je hebt een jong of groen paard. Waar moet je beginnen? De nadruk ligt vaak op het zadelmak maken. Echter als je wilt dat je paard in deze mensenwereld een prettig bestaan heeft is er meer nodig: vertrouwen, begrip, coördinatie, kracht, uithoudingsvermogen, harde pezen en botten. Een goed begin betaalt zich later dubbel en dwars terug!
De basis voor vertrouwen in mensen en begrip van hulpen kan bijvoorbeeld worden gelegd door de oefeningen uit Level 1 en 2 van het Parelli Natural Horsemanship programma en/of door middel van positieve bekrachtiging. Daarnaast wordt aandacht besteed aan het vertrouwd maken met allerlei dingen in de omgeving en aan allerlei handelingen in dagelijkse verzorging en transport. Dat is je levensverzekering: het voorkomt dat jij en je paard later worden verrast door angst en schrikreacties. Vervolgens kun je veilig aan de slag met wennen aan zadel, ruiter en bit. Het begin is er dan ... maar nu? Hoe zorg je dat je paard gezond blijft en fysiek sterk genoeg wordt zodat je samen kunt gaan doen waar je van gedroomd hebt: buitenritten, dressuur, springen, endurance, mennen ...
Coördinatie
Net als een kind moet een jong paard handig worden met zijn lichaam. Hij moet leren op zijn voeten te letten en in balans te lopen. Ook op ongelijke bodem en over obstakels. Werken met balken is waardevol en leuk! Erover, erlangs, zijdelings erover, er tussendoor, in stap, draf, galop, op rechte en gebogen lijnen. Ook het rijden over ongelijke bodem en kriskras door het bos lopen leren hem op te letten en handig te worden. Het zijdelings buigen, wenden van de voorhand en achterhand, het achterwaarts en zijwaarts gaan draagt ook enorm bij aan de coördinatie en balans, net als de "LVO" (lengtebuiging, voorwaarts-neerwaarts, ondertreden) uit de klassieke scholen.
Uithoudingsvermogen en spierkracht
Deze twee zijn relatief snel te ontwikkelen. Te vergelijken met een fitness- of hardloopprogramma. Geleidelijke opbouw van de zwaarte van oefeningen en van de lengte van draf- of galopreprises zijn de sleutel. Het principe van interval training speelt altijd een rol en is handig toe te passen tijden buitenritten. Ik ben geen voorstander van eindeloos longeren of trainingsmolens omdat dit mentaal voor veel (niet alle!) paarden als saai en vervelend wordt ervaren. Zeker als je paard en left-brain introvert is! We maken ook nooit gebruik van hulpteugels omdat het paard hierdoor niet zelf leert op eigen benen te lopen en zelf na te denken.
Hoeven, pezen en botten
Hoeven, pezen en botten hebben veel meer tijd nodig om sterk te worden dan spieren en vereisen specifieke actie: regelmatig stappen en draven op harde bodem. Aan de hand, langs de fiets, voor de kar of onder het zadel. Weidegang in een bevroren weide of het houden in een verharde paddock zijn ook effectief. De weefsels worden hierdoor geprikkeld om zich sterk te ontwikkelen. Bij een jong paard waarvan de pezen en botten nog niet sterk zijn kan zwaar werken en kort draaien in een zachte zandbodem ernstige blessures teweeg brengen.
Bewegingsvrijheid en atletische ontwikkeling
Als je je paard vervolgens verder wil trainen is de opbouw die we bij Sport & Horsemanship United een handig houvast. Het vinden van een goede thuisbasis van harmonie en bewegingsvrijheid in alle drie de gangen staat centraal. Van daaruit kun je verder bouwen aan de atletische ontwikkeling met een gezond en sterk paard en discipline gerichte training.
Kortom: je kan al enorm veel doen met een jong paard om hem voor te bereiden op een gezond, blij en lang leven als jouw "riding partner'!
Happy Trails,
L*